Istraživanje sakralne arhitekture i umetnosti knjaževačkog kraja – od objekta, preko crteža do 3D modela, digitalizacijom ka zaštiti, valorizaciji, prezentaciji i interpretaciji nasleđa!
Sakralna topografija Knjaževca i okoline
Arhitektura i slikarstvo crkava 19. i 20. veka
Milena Milošević Micić
ZAVIČAJNI MUZEJ KNJAŽEVAC
Proučavanje sakralne umetnosti od izuzetnog je značaja za proučavanje bogate kulturne baštine knjaževačkog kraja, i predstavlja doprinos proučavanju nacionalne umetnosti. Zavičajni muzej Кnjaževac, u saradnji sa nadležnim ustanovama zaštite, predstavnicima Srpske pravoslavne crkve i drugim naučno-obrazovnim institucijama, dugi niz godina sprovodi terensko rekognosciranje, naučno-istraživački rad i snimanje sakralnih objekata na terenu u cilju proučavanja, valorizacije, prezentacije i interpretacije, ali i očuvanja sakralne umetnosti i arhitekture kao značajnih elemenata kulturnog nasleđa. Uz podršku Ministarstva kulture Republike Srbije i blagoslove Episkopa timočkog g. Ilariona i Episkopa niškog g. Arsenija, a u saradnji sa nadležnim arhijerejskim namesništvima, i Građevinsko-arhitektonskim fakultetom u Nišu, knjaževački muzej je u 2022. godini realizovao još jednu fazu projekta „Sakralna topografija Кnjaževca i okoline – arhitektura i slikarstvo crkava iz prve polovine 19. i prve polovine 20. veka“. Projektom je obuhvaćena teritorija knjaževačke opštine, delovi Timočke i Niške eparhije, tj. namesništva knjaževačkog i pirotskog. Projektom je obuhvaćeno i obrađeno trideset sakralnih objekata. Na teritoriji Timočke eparhije nalazi se dvadeset i tri objekta, dok je sedam na teritoriji Niške eparhije. Obrađeni sakralni objekti nastali su u periodu od 1835. do 2010. godine. Za realizaciju projekta bio je zadužen: stručni tim muzeja kojim je rukovodila autorka projekta Milena Milošević Micić, muzejska savetnica istoričarka umetnosti; tim studenata arhitekture FAF-a u Nišu pod rukovodstvom prof. dr Ane Momčilović i stručnog konsultanta u oblasti modelovanja dia Olivere Nikolić; tim za digitalnu obradu, snimanje i fotogrametriju koji čine Miloš Ćirković i Ivan Savić; fotograf Saša Milutinović, dok je veb dizajn i kreiranje interaktivne mape sakralnih objekata na teritoriji knjaževačke opštine poveren www.GetToNet.rs . Zahvaljujući društveno-odgovornom pristupu platforme www.sketchfab.com za podršku muzejima i promociji kulturnog nasleđa, fotogrametrijski 3D modeli crkava i ikonostasa dostupni su najširoj publici www.sketchfab.com/ZavicajniMuzejКnjazevac, a knjaževački muzej je jedan od brojnih muzeja iz celog sveta koji na ovaj način predstavlja digitalizovane elemente kulturnog nasleđa.
Realizacija projekta doprinosi zaštiti i održivoj upotrebi kulturnog nasleđa, njegovoj popularizaciji i promociji, saradnji i umrežavanju sa istorodnim i/ili raznorodnim ustanovama kulture, obrazovanja i/ili nauke, u ovom slučaju sa Građevinsko-arhitektonskim fakultetom u Nišu. Realizacija istraživačkog rada na terenu omogućila je priliku studentima arhitekture da se susretnu sa izvedenim arhitektonskim rešenjima, statičkim problemima i da se kroz izradu tehničke dokumentacije upoznaju sa osnovnim principima zaštite kulturnih dobara. Projekat je podrazumevao istraživački rad na terenu, snimanje stanja objekata, izradu terenske dokumentacije i prateće fotodokumentacije, izradu tehničke dokumentacije arhitektonskih objekata i crteža ikonostasa, izradu fotogrametrijskih modela crkava i ikonostasa, naučnu obradu i tumačenje dela likovne i primenjene umetnosti. Posebnu celinu ovog projekta čini internet prezentacija projekta, koncipirana po sistemu interaktivne mape sakralnih objekata sa 3D modelima. Rezultati sistematskih istraživanja predstavljaju svojevrsnu bazu podataka koja će, uz proučavanje arhivske građe i drugih pisanih izvora, dati uvid i tumačenje nedovoljno istražene sakralne, vizuelne umetnosti i kulture knjaževačkog kraja i ukazati na njen značaj u kontekstu nacionalne istorije umetnosti. U planu je, da se nakon realizacije ovog višegodišnjeg istraživačkog projekta sistematizovana građa publikuje, a digitalizovani elementi budu upotrebljeni za kreiranje različitih interaktivnih sadržaja u cilju integrativne zaštite, promocije i valorizacije. Ovim bi se ukazalo na značaj i bogatstvo sakralne umetnosti na teritoriji knjaževačke opštine i doprinelo prezentaciji i očuvanju iste, kao i razvoju kulturnog turizma uz održivu upotrebu elemenata kulturnog nasleđa.
Šta je to što Vas je inspirisalo da razvijete projekat?
Zavičajni muzej Knjaževac, u kojem sam zaposlena kao kustoskinja istoričarka umetnosti, više decenija vrši terenska rekognosciranja knjaževačke opštine u cilju evidentiranja, proučavanja i valorizacije nedovoljno istražene sakralne arhitekture i umetnosti ovog kraja. Kao mladi kustos priključila sam se stručnom timu muzeja i počela da se bavim proučavanjem sakralne umetnosti i arhitekture, u saradnji sa stručnjacima iz nadležnog Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Nišu, kolegama iz muzeja u okolini i naučno-obrazovnih ustanova, ali i u saradnji sa nadležnim namesništvima, uz blagoslov nadležnih eparhija. Dugogodišnje iskustvo, stanje na terenu, opustela sela, nove tendencije u sferi privatne pobožnosti, priložništva i savremenih ktitorskih praksi, uz potrebe SPC za obnovom postojećih crkava i manastira, ukazali su na neophodnost konstantnog evidentiranja i dokumentovanja promena na terenu, koji je dosta veliki i ne tako lako pristupačan. Knjaževačka opština obuhvata 85 sela. Na ovoj teritoriji se nalazi trideset oficijelnih sakralnih objekata u nadležnosti Timočke i Niške eparhije, i još jedan, novijeg datuma koji nije priznat od strane SPC. Nedostatak izvora, zvaničnih podataka o sakralnim objektima na teritoriji knjaževačke opštine dodatno otežava proučavanje i valorizaciju sakralne umetnosti i arhitekture. Povremeni boravci na terenu ukazali su da se u crkvama na pomenutoj teritoriji dešavaju konstantne promene koje u velikoj meri menjaju izgled i karakteristike objekata, a time i mogućnost adekvatnog vrednovanja i zaštite sakralne arhitekture i umetnosti. Promene koje se dešavaju podrazumevaju obnovu crkava, ikonostasa i živopisa, kompletnog crkvenog mobilijara, ali ne retko, usled neangažovanja nadležnih službi zaštite ili stručnih lica ove dobronamerne ali neprimerene intervencije, dovode do potpunog uništenja elemenata sakralne umetnosti. Nemar i nebriga, nedostatak ljudi u gotovo napuštenim selima, negativno dejstvo atmosferskih uticaja dovodi i do potpunog propadanja pojedinih objekata i njihovog mobilijara. Pojedine crkve u zabačenim selima izložene su pljački. Sve navedeno ukazalo je na neophodnost snimanja postojećeg stanja i formiranja adekvatne dokumentacije uz upotrebu savremenih digitalnih alata i tehnologija, koja bi bila dostupna svim zainteresovanim stranama u cilju očuvanja ovog značajnog elementa kulturnog nasleđa i koja bi poslužila za njegovo dalje proučavanje, poređenje, valorizaciju i interpretaciju istog. Ostvareni rezultati projekta trebalo bi da predstavljaju svojevrsnu platformu za dalju saradnju različitih aktera, održivu upotrebu kulturnog nasleđa i održivi razvoj lokalne zajednice. Ova platforma treba da bude „živi“ organizam koji će se menjati i dopunjavati na osnovu novih saznanja.
Koji deo projektnih aktivnosti Vam je bio najzanimljiviji i zašto?
Boravak na terenu uvek predstavlja poseban izazov i donosi nova saznanja i iskustva, kao i upotreba savremenih digitalnih alata i tehnologija, naročito u sadejstvu sa prirodnim okruženjem i datim vremenskim uslovima. Ipak, posebnu vrednost ovog projekta predstavlja saradnja sa Građevinsko-arhitektonskim fakultetom u Nišu, prof. dr Anom Momčilović i studentima arhitekture. Profesorka Momčilović ima dragoceno iskustvo u službi zaštite nepokretnih kulturnih dobara koje je podelila sa stručnim timom i timom studenata. Takođe, saradnja sa mladim ljudima, studentima koji vešto barataju tehnologijom, i njihov susret sa zahtevima snimanja objekata i prepoznavanja tehnika gradnje sa početka 19. pa sve do prve decenije 21. veka, na terenu, kao i kasnija digitalna obrada i prezentacija formirane građe, za mene su veoma zanimljiva i dragocena iskustva.
Kako Vam se čini konkurencija ove godine za ICOM Srbija nagradu?
Jako me raduje što je i ove, kao i dugi niz godina unazad, konkurencija sve bolja. Imamo puno razloga da budemo ponosni na svoju struku. Ja ovu „trku“ doživljavam kao sjajnu mogućnost da pokažemo ono što radimo, da se bolje upoznamo i dodatno učimo jedni o drugima/jedni od drugih. Da promovišemo naše kulturno nasleđe i struku. Ovo je prilika da vidimo i čujemo o šta naše kolege rade i da naravno to podržimo, pohvalimo, i dalje razvijamo kroz programe saradnje, razmene i sl…
Intervju: Milica Rogošić
Za potrebe proučavanja arhitekture sakralnih objekata izrađena je kompletna terenska dokumentacija. Studenti arhitekture sa Građevinsko-arhitektonskog fakulteta u Nišu, izradili su prema uputstvu mentorke prof. dr Ane Momčilović dokumentaciju o crkvama knjaževačkog kraja i oltarskim pregradama – ikonostasima. Zabeleženo je i postojanje postojećih objekata u okruženju: parohijskih domova, zavetnih krstova, spomenika, česama i dr.
https://sketchfab.com/3d-models/74016a251cbf48478b9f67875eec809c
Nakon terenskog rada i formiranja terenske tehničke dokumentacije studenti arhitekture su izradili tehničke crteže u digitalnom formatu koristeći odgovarajuće programe. Tehnička dokumentacija za svaki od trideset obrađenih objekata sastojala se od prikaza osnove objekta, podužnog i poprečnog preseka, prikaza fasada crkava sa sve četiri strane.
https://sketchfab.com/3d-models/99c37e609d5143f39ef2c575befc591c
Pored izrade tehničke dokumentacije sakralnih objekata, izrađeni su i prikazi ikonostasa i drugih objekata u okolini (zvonika, zavetnih krstova, spomenika, česama).
https://sketchfab.com/3d-models/b020bcd968fb48898f58f0f59039d156
U cilju sveopštog uvida u zatečeno stanje sakralnih objekata izrađene su i 360° panorame koje omogućavaju pregled enterijere trideset sakralnih objekata.
https://sketchfab.com/3d-models/e02a5216199642cf996d9c00a66d1a32
Za potrebe prezentacije rezultata projekta kreirana je internet prezentacija koja objedinjuje informacije o sakralnim objektima, slikarstvu i drugim važnim elementima, sa tehničkom dokumentacijom i digitalnom građom. Ovaj sajt je na srpskom (ćirilica i latinica) jeziku, a u toku je i prevod tekstova na engleski jezik.
Internet prezentacija predstavlja i interaktivnu mapu sakralnih objekata na teritoriji knjaževačke opštine, koja omogućava pregled osnovnih informacija o trideset crkava na teritoriji Timočke i Niške eparhije i pretraživanje po lokaciji i drugim parametrima.
Za potrebe prezentacije i interpretacije sakralne umetnosti, za pojedine sakralne objekte poput srednjovekovne crkve Presvete Bogorodice u Donjoj Kamenici pored Knjaževca, urađen je i fotogrametrijski 3d model enterijera koji omogućava pregled glavnih scena živopisa.
https://sketchfab.com/3d-models/e02a5216199642cf996d9c00a66d1a32
Prilikom izrade internet prezentacije vodilo se računa i o pristupačnosti, te su prilikom izrade internet prezentacije projekta korišćeni principi univerzalnog dizajna i asistivne tehnologije.
https://sakralna.muzejknjazevac.org.rs/spisak-sakralnih-objekata/
U toku realizacije projekta snima je i dokumentarni film koji objašnjava različite faze rada i prikazuje rezultate projekta.
Za pojedine sakralne objekte urađeni su i 3D modeli maketa koje predstavljaju moguću rekonstrukciju sakralnog objekta, što je slučaj sa srednjovekovnom crkvom Presvete Bogorodice u Donjoj Kamenici za koju je urađena i android/iOS aplikacija sa elementima proširene realnosti.
https://play.google.com/store/apps/details?id=org.arhimedia.emg.kamenica