Paralele
Temišvar / Novi Sad
Aleksandra Čelovski, Mihaela Irimesku
GALERIJA MATICE SRPSKE / NACIONALNI UMETNIČKI MUZEJ TEMIŠVAR
Projekat PARALELE. Temišvar / Novi Sad realizovan je kroz istoimenu izložbu koja je predstavljena publici u Galeriji Matice srpske od 8. jula do 4. septembra 2022. Projekat i izložba su deo programa Novi Sad evropska prestonica kulture, kao sastavni deo programskog luka "Tvrđava mira". Program je ostvaren u saradnji Galerije Matice srpske sa Nacionalnim umetničkim muzejom u Temišvaru i Srpskom pravoslavnom eparhijom temišvarskom. Kroz tri segmenta izložbe (Priča o dva grada i dve kolekcije, Slikari na istoj paraleli, jedinstveni kulturni prostor) izloženo je 60 dela kojima je reprezentovana povezanost i bliskost Novog Sada i Temišvara u različitim istorijskim epohama. Polazeći od ideje da je istorijska povezanost Temišvara i Novog Sada potvrđena i u savremenom trenutku činjenicom da su se ova dva grada pobratimila i da su istovremeno poneli prestižnu tituli Evropske prestonice kulture, projekat i izložba su pokazali koliko važna uloga u tome pripada vizuelnoj umetnosti i kulturi. Vodeća ideja projekta je povezivanje dve evropske prestonice kulture i njihovih kulturnih ustanova, čime je kreiran jedan imaginarni, zajednički "Muzej evropske prestonice kulture". Izložena dela nastajala su između 18. i 21. veka, na relaciji između Temišvara i Novog Sada (28 radova iz temišvarskog Nacionalnog umetničkog muzeja, 5 radova iz Riznice Srpske pravoslavne eparhije temišvarske i 27 radova iz kolekcije Galerije Matice srpske), i u pitanju su slike u tehnici ulje na platnu, gvaš, tempera, akril, kao i grafički otisci- bakrorezi i čelikorez. Među izloženim delima su radovi dobro poznatih umetnika - Teodora Ilića Češljara, Konstantina Danila, Stevana Aleksića, Vase Pomorišca, Zore Petrović i Korneliu Ljube. Cilj izložbe bio da se podsećanjem, ali i novim sagledavanjem postojećih veza između Temišvara i Novog Sada, stvore novi kulturni mostovi za povezivanje ovih gradova u budućnosti.
Projekat i izložba PARALELE. Temišvar / Novi Sad realizovani su s namerom da se ukaže na značaj kulturnog nasleđa dve zemlje i dva grada i na važnost njihovog povezivanja. Izložena dela su nastala na nekada jedinstvenom kulturnom prostoru a danas se izlažu i tumače u okviru stalnih postavki muzeja dve zemlje - Rumunije i Srbije. Osim što oslikavaju vreme u kom su nastala, odabrana dela ukazuju i na: poručioce, način života, verska opredeljenja, svakodnevnicu, umetnike, komunikacione mreže između dva grada i njihovih stanovnika, tematska opredeljenja i likovne poetike jednog multikulturalnog prostora u kom su se preplitali različiti jezici, tradicije, vizije i putevi. Tumačenje tih dela u savremenom istorijskom trenutku nameće se kao potreba koja ima za cilj da podstakne misao o univerzalnim i evropskim vrednostima umetnosti, geografski i istorijski bliskog prostora. Kroz saradnju muzejskih stručnjaka iz Rumunije i Srbije, muzejska dela nastala u potpuno drugačijem istorijskom kontekstu nekada jedinstvene teritorije, ponovo su povezana tokom 2022. i 2023. godine kada će Novi Sad i Temišvar nositi titulu Evropske prestonice kulture. U istraživačkoj fazi projekta, obavljen je susret kustosa dva muzeja i sačinjen odabir izložbenih eksponata, sastavljen precizan koncept izložbe na osnovu kojeg je napisan trojezični (srp/ru/eng) katalog. U drugoj fazi obavljena je priprema i realizacija izložbe u Novom Sadu sa pratećim programom prema najvišim standardima savremene muzeološke prakse (autorska vođenja, predavanja). Galerija Matice srpske je, kroz saradnju i realizaciju projekta PARALELE s Nacionalnim umetničkim muzejom iz Temišvara, došla do dragocenih saznanja i novih iskustava važnih za bolje sagledavanje i poznavanje umetnosti različitih epoha. Ovim projektom posetiocima se pruža prilika da dožive novo iskustvo kroz posetu iste izložbe u dva muzeja i dve države i da se upoznaju sa istorijom i nasleđem iz različitih uglova.
Šta je to što Vas je inspirisalo da razvijete projekat?
Projekat "PARALELE. Temišvar / Novi Sad" razvijen je u okviru protokola o saradnji između Nacionalnog umetničkog muzeja u Temišvaru i Galerije Matice srpske. Polaznu inspiraciju za "PARALELE" predstavljaju naše dve galerijske kolekcije u kojima su zastupljeni radovi istih umetnika (zografi 18. veka, Stefan Tenecki, Stevan Aleksić) koji svedoče o istorijskoj povezanosti dva grada. Blizina i bliskost Novog Sada i Temišvara predstavlja sledeći nivo inspiracije na kom smo se dotakli i velikih imena kojima su spojeni (Mojsej Putnik, Dositej Obradović, Miloš Crnjanski...) dok je na trećem nivou inspiracije činjenica da su Novi Sad i Temišvar poneli prestižnu titulu Evropske prestonice kulture za 2022. odnosno 2023. godinu.
Koji deo projektnih aktivnosti Vam je bio najzanimljiviji?
Saradnja sa kolegama iz Temišvara u pripremi i realizacji izložbe. Projekat "PARALELE" pružio nam je divnu priliku da se upoznamo sa kolegama koji rade u Nacionalnom umetničkom muzeju u Temišvaru, zatim da steknemo uvid u njihovu organizaciju i način rada. Saradnja u pripremi izložbe (odabir umetničkih dela, rad na osiguranju umetničkih dela, priprema kataloga, priprema pratećeg programa, postavljanje izložbe) predstavlja izuzetno dragoceno iskustvo tokom kog smo očvrsnuli kolegijalne odnose što je omogućilo da zajedničkim snagama ostvarimo cilj - uspešno smo realizovali izložbu "PARALELE" u Galeriji Matice srpske tokom jula, avgusta i septembra 2022. godine,
Kako Vam se čini konkurencija ove godine za ICOM Srbija Nagradu?
U kategoriji projekat godine takmiči se 29 projekata što najbolje svedoči o bogatoj programskoj aktivnosti u muzejima Srbije. Deluje da je raznovrsnost glavna odlika ove takmičarske kategorije a to predstavlja posebnu vrednost kada se razmišlja o muzejskim posetiocima - među ovih 29 divnih projekata, nalaze se interesantni projekti za publiku iz svih ciljnih grupa. S tim u skladu, projekat koji osvoji ICOM nagradu ove godine - osvojiće je potpuno zasluženo, jer je nedvosmisleno veoma doprineo da muzejska publike bude zaintrigirana a samim tim i zainteresovana.
Međumuzejska saradnja: kroz dijalog kustosa i konzervatora povezale su se dve ustanove kulture - Nacionalni umetnički muzej i Galerija Matice srpske u cilju kreiranja jedinstvene priče o povezanosti Temišvara i Novog Sada kako u prethodnim vekovima, tako i u aktuelnom trenutku kada su oba grada ponela titulu Evropske prestonice kulture. U septembru 2021. kustosi Galerije sastali su se u Temišvaru sa kolegama iz Nacionalnog umetničkog muzeja i tom prilikom je sačinjen preliminarni izbor izložbenih dela i preciziran koncept izložbe. Kustosi su obišli izložbene sale, depoe i konzervatorske radionice u cilju razmene iskustava. U potonjim mesecima, kroz on-line komunikaciju, određen je konačni spisak dela i razmenjene su informacije neophodne za formiranje kataloških jedinica postavke. U sledećoj fazi projekta, kolege muzeografi i konzervatori su boravili u Novom Sadu pri postavljanju izložbe i na svečanom otvaranju. Nakon toga temišvarske kolege su prisustvovale skidanju postavke i bile zadužene za povratak eksponata u Temišvar.
Katalog izložbe PARALELE. Temišvar / Novi Sad: važan deo celokupnog projekta i njegova je izrada pažljivo pripremana nekoliko meseci. Po određenju koncepta postavke, u narednim mesecima usledio je rad na pripremi tekstova za katalog. Paralelno, u Temišvaru i u Novom Sadu, obavljeno je fotografisanje eksponata povodom pripreme kataloga da bi u narednoj fazi realizovano likovno-grafičko uređenje kataloga u saradnji sa grafičko dizajnerkom Svetlanom Martinović. Katalog podrazumeva152 stranice na kojima su raspoređena četiri teksta u simultano tekućem srpskom i rumunsko prevodu. Upravnica Galerije Matice srpske Tijana P. Bugarski i direktor Nacionalnog umetničkog muzeja u Temišvaru Filip Petku sa zajednički napisali Reč unapred, nakon čega sledi raspravni tekst prof. dr Jelene Todorović a potom i muzeografa Viktora Babuščaka. Nakon raspravnog teksta kustoskinje Aleksandre Čelovski sledi Katalog dela i popis literature te prevod radova na engleski jezik. Katalog je štampan u tiražu od 500 primeraka i istaknut je u galerijskoj prodavnici.
Film o izložbi PARALELE. Temišvar / Novi Sad: Film o izložbi PARALELE. Temišvar / Novi Sad: je veoma važan deo projekta, realizovan sa idejom da ovekoveči proces saradnje dve muzejske institucije i nastanka jedne izložbe. Autorsku priču o konceptu izložbe prate kadrovi donošenja, raspakivanja, raspoređivanja i postavljanja dela u izložbeni prostor. Ukupno trajanje filma je 10 minuta, tokom kojih su zabeleženi i najsvečaniji momenti sa otvaranja izložbe - obraćanja temišvarskog i novosadskog gradonačelnika i prvi susret publike sa izloženim delima. Filmom su zabeležene i izjave upravnice Galerije Matice srpske Tijane P. Bugarski i upravnika Nacionalnog umetničkog muzeja u Temišvaru Filipa Petkua. Film je nastao u produkciji Galerije Matice srpske i postavljen je na YouTube kanal Galerije Matice srpske. Tokom trajanja izložbe film je bio stalno emitovan na jednom od ekrana u galerijskom antreu.
Izložbena celina "Priča o dva grada i dve kolekcije": prati uvodni tekst Kataloga koji je pisala prof. dr Jelena Todorović, a predstavlja centralnu vizuru izložbe u celosti realizovane u Svečanoj sali "Save Tekelije". Zamisao je bila da ova celina posetioce na nedvosmisleno jasan i jezgrovit način upozna sa vodećom idejom izložbe što je ostavareno postavljanjem trojezično ispisanog naslova izložbe (srp/ru/eng) u centar od koga su, na obe strane, raspoređena po 3 dela koja su pandani i koja ukazuju na povezanost Temišvara i Novog Sada: naspram reprezentativnog portreta Save Tekelije izložen je portret Žigmonda Ormoša - osnivača temišvarskog muzeja; naspram bakroreza koji predstavlja vedutu Novog Sada i Petrovaradina, izložena je predstave Bitke kod Petrovaradina - velike pobede Eugena Savojskog, nakon koje se uputio u Temišvar, dok je napram portreta Mojseja Putnika, bačkog a potom i temišvarskog episkopa izložen portret anonimnog sveštenika ukazujući na ulogu sveštenstva u životu pravoslavnih podanika Habzburške monarhije.
Izložbena celina "Slikari na istoj paraleli": korespondira sa segmentom teksta u katalogu koji je pisala dr Aleksandra Čelovski i odnosi se na isticanje povezanosti Temišvara i Novog Sada slikarskim putevima. Polazeći od prakse neznanih i znanih zografa koji su putovali između ova dva grada u potrazi za novim porudžbinama, u fokusu izložbenog segmenta je portretno slikarstvo putem koga se posetioci upoznaju i sa vrednostima novovekovnog građanstva kao glavne pokretačke snage kulturnih tokova. Kroz portrete Konstantina Danila i niza njegovih sledbenika posetiocima je predstavljeno kako su jedinstvene kulturne vrednosti i u prošlim vremenima spajale temišvarski Banat i novosadsku Bačku. Ova celina je formalno uobličena kao "galerija portreta predaka" sa idejom poštovanja stare prakse poznate u evropskoj kulturi. U središtu, ispod naslova celine ispisanog na 3 jezika, jedan naspram drugog izloženi su novosadski i temišvarski "Autoportret u kafani" Stevana Aleksića, sjedinjeni u centralni motiv "imaginarnog muzeja Evropske prestonice kulture".
Izložbena celina "Jedinstveni kulturni prostor": obuhvata umetničke tokove u religioznom slikarstvu formiranom pod okriljem Karlovačke mitropolije u periodu od 18. do 20. veka. Na jednom zidu, posetioci imaju priliku da sagledaju promene kroz koje prolazi religiozna slika počevši od zografske ikone slikane na drvenom nosiocu, preko grafičkih otisaka Bogorodičinih čudotvornih ikona, pa do monumentalnih religioznih kompozicija poput Vavedenja Bogorodičinog koje je radio Stevan Aleksić. Ovo je bila i jedinstvena prilika da se, upravo na primeru Aleksićevog Vavedenja, posetioci upoznaju sa procesom nastanka monumentalnog likovnog dela, kome prethode izrade skica i pripremnih verzija od kojih su, na ovoj izložbi po prvi put, 2 skice izložene paralelno sa velikom kompozicijom. Raritet je i što su kroz ove 3 verzije jedne likovne kompozicije zastupljene sve tri institucije kulture iz čijih umetničkih fondova potiču dela koja čine izložbu.
Prateći program izložbe - autorska vođenja: već prilikom osmišljavanja celokupnog projekta, autorska vođenja su koncipirana u skladu sa savremenom muzeološkom praksom kao važan segment realizacije izložbe. Tokom trajanja izložbe redovno je održavan prateći program u okviru koga su realizovana 4 autorska vođenja kroz izložbu dr Aleksandre Čelovski, petkom u 19h u skladu sa ustaljenom praksom Galerije Matice srpske. Na taj način posetioci su upoznati sa procesom nastanka izložbe (saradnja kustosa, istraživanje o delima, konzervatorska priprema radova, kreiranje postavke i njenog vizuelnog identiteta). Autorka je posetioce upoznala sa novim saznanjima i iskustvima koja su stečena saradnjom sa temišvarskim kolegama dok je svako od 4 vođenja u fokus postavljalo određena izložena dela (Autoportreti Stevana Aleksića; Portret Mitropolita Mojseja Putnika; dela nastala nakon 1918; portreti Save Tekelije i Žigmonda Ormoša). Posetioci su na vođenjima imali priliku da postave pitanja ili izraze sopstvena zapažanja što, kao oblik povratne informacije, predstavlja posebnu vrednost celokupnog projekta.
Multidisciplinarnost projekta: koncept izložbe PARALELE. Temišvar / Novi Sad pružio je priliku da se pred posetiocima Galerije Matice srpske nađu dela koja dugo nisu bila izlagana ili su po prvi put pred novosadskom publikom (portret Žigmonda Ormoša). Uz kustose, kolege iz konzervatorsko-restauratorskog odeljenja koji su najpre svojim stručnim procenama stanja muzejskih predmeta doprineli formiranju konačne postavke, a potom i pripremili dela (očistili i konzervirali) za izlaganje. Multidisciplinarnost projekta ogleda se i u saradnji sa kolegama iz naučnih institucija - prof. dr Jelenom Todorović sa Fakulteta likovnih umetnosti u Beogradu i prof. dr Brankom Bešlinom sa novosadskog Filozofskog fakulteta. U okviru pratećeg programa izložbe profesorica Todorović i profesor Bešlin održali su predavanja iz domena svojih naučnih ekspertiza a koja se nadovezuju na idejnu osnovu izložbe PARALELE : "Paralele Novi Sad / Temišvar: knjiga koja spaja dva grada", "Evgenije Savojski i njegovo doba".
Povezivanje sa rumunskom nacionalnom zajednicom kroz interkulturalni dijalog: osnova za osmišljavanje projekta PARALELE. Temišvar / Novi Sad je istovremeno osvojena titula Evropske prestonice kulture s čim u skladu je ovaj projekat svojevrsna platforma za negovanje i afirmaciju evropskih vrednosti. Svi tekstualni elementi izložbe (Katalog, naslov, nazivi celina, tekstualne i potpisne legende) u duhu ravnopravnosti ispisani su na tri jezika: srpskom, rumunskom i engleskom. Interkulturalni dijalog je podstaknut prisustvom novinara rumunskih redakcija na konferenciji za novinare, kada su se kolege iz Temišvara publici obratile na rumunskom jeziku uz obezbeđen simultani prevod na srpski koji je bio obezbeđen i za govornike na svečanom otvaranju. Posebno vođenje bilo je održano za umetnike iz Temišvara- učesnike manifestacije Dunavski dijalozi, što je posebno interesantan oblik povezivanja dve evropske prestonice kulture imajuću u vidu i da su tom prilikom 2 rumunske televizijske stanice sačinile reportaže o Galeriji Matice srpske i izložbi PARALELE.
Reprezentovanje kolekcije Galerije Matice srpske pred internacionalnom publikom: u oktobru 2023. godine izložba PARALELE. Temišvar / Novi Sad biće predstavljena publici Nacionalnog umetničkog muzeja u Temišvaru. U godini kada ovaj grad nosi titulu Evropske prestonice kulture, projekat PARALELE omogućava izlaganje umetničkih dela iz galerijskog fonda pred domaćinima i gostima Temišvara, što daje doprinos promociji Galerije Matice srpske upravo u njenoj jubilarnoj 175. godini postojanja. Predstavljanje izložbe PARALELE u Temišvaru donosi višestruke benefite - doprinosi vidljivosti Galerije u evropskim okvirima i realizaciji budućih internacionalnih projekata, promoviše i podstiče međumuzejsku saradnju na nacionalnom (Riznica Srpske pravoslavne eparhije temišvarske) i međunarodnom nivou (Nacionalni umetnički muzej Temišvar). Istovremeno, na ovaj način afirmiše se srpska kulturna baština i mapira njen značaj i doprinos u evropskim okvirima.